کار ، استعداد و آموزش

عوامل بسیار زیادی در یافتن یک شغل و موفقیت در آن ، مؤثرند. دو عامل اساسی در میان این عوامل ، آموزش و استعداد هستند که در صورتی که در برنامه ریزی‌های فردی و اجتماعی به آنها بی توجه باشیم ، زیان‌های زیادی را متوجه جامعه و اعضای آن کرده ایم و از سوی دیگر ، در منابع انسانی جامعه (به عنوان مهم‌ترین سرمایه آن) نیز اتلاف صورت گرفته است. در این نوشته، نگاهی کوتاه به رابطه : استعداد ، آموزش و اشتغال خواهیم داشت و تأکید می‌کنیم که این ، نگاه مختصر است و بحث درباره این موضوع ، بسیار گسترده‌تر و نیازمند مباحث جامع‌تر است.

 

استعداد

درباره استعداد و مفهوم آن می‌توان با نگاهی به منابع مختلف به تعاریف متعددی دست یافت. ما نیز در این جا برای آغاز بحث به تعریف این مفهوم به عنوان یکی از مفاهیم اساسی مطرح در این مقاله ، اشاره می‌کنیم. فرانک برونو ، استعداد را «توانایی بهره بری فوری از آموزش ، تعلیم یا تجربه در یک محدوده مشخص از عملکرد»1 می‌داند. شفیع آبادی نیز استعداد را «توانایی بالقوه ای که فرد را برای انجام دادن کار ، آماده می‌کند»2 دانسته است.

مقصود از قابلیت یا استعداد ، امکاناتی است که تصویر کلی آن در خلقت هر مخلوقی به صورت بالقوه ، موجود است؛ ولی فعلیت یافتن و یا تحقق تمام یا قسمتی از آن، منوط به حصول فرصت مناسب است. امرِ بالقوه ، چیزی است که ممکن است بر حسب مساعدت و یا عدم مساعدت شرایط ، فعلیت پیدا کند یا نکند و در صورت فعلیت یافتن ، به تمامی، تحقق یابد یا به طور ناقص و همچنین کیفیت تحقّقش بسته به شرایط ، در موارد مختلف ، متفاوت باشد.3 با نگاهی به مطالب ذکر شده می‌توانیم این گونه نتیجه گیری نماییم که:

1 . استعداد ، یک توانایی بالقوه است که در وجود هر انسانی به ودیعه نهاده شده است؛

2 . این توانایی بالقوه برای شکوفایی و بروز خود ، نیازمند شرایط و بستر مناسب است و چه بسا در صورت فراهم نیامدن امکانات و شرایط مناسب ، هرگز بروز نیابد.

3 . می‌توانیم این توانایی بالقوه را به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم کنیم. به این صورت که توانایی‌های عمومی ، در میان تمام انسان‌ها مشترک است و البته بسته به اشخاص مختلف ، دارای شدت و ضعف است و توانایی‌های اختصاصی نیز آنهایی هستند که در بین انسان‌ها متفاوت و گوناگون اند و همه انسان‌ها از آن برخوردار نیستند.

 

آموزش

دومین مفهومی که این مقاله به آن توجه دارد ، مفهوم آموزش (تعلیم و تربیت) است. البته ما در این جا آموزش4 را از زاویه اشتغال و استعداد ، مورد بررسی قرار خواهیم داد.

درباره رابطه تعلیم و تربیت و استعداد ، می‌توانیم به دو نکته اساسی اشاره نماییم : نکته اوّل ، این است که ترتیب ، خود ، ابزاری است برای رشد و شکوفایی استعدادها. به طور مثال ، در تعریفی از تربیت ، آن را «پرورش دادن ، یعنی به فعلیت درآوردن استعدادهای بالقوه و درونی در یک شخص»5 بیان کرده اند ، به طوری که با مراجعه و مطالعه اهداف نهاد «آموزش» در جهان ، متوجه خواهیم شد که یکی از اهداف اساسی در همه نظام‌های آموزش و پرورش ، همانا رشد و شکوفایی استعدادهای فراگیران است.

از سوی دیگر ، نظام تعلیم و تربیت در هر جامعه ای ، تربیت کننده نیروی انسانی6 مناسب مورد نیاز بخش‌های مختلف جامعه است و یکی از مهم‌ترین ابعاد و انواع برنامه ریزی آموزش در هر سازمانی ، برنامه ریزی نیروی انسانی7 است که شامل: برنامه ریزی برای تربیت عموم کارکنان ، اعم از کارگران نیمه ماهر تا کاردان‌ها ، مهندسان ، دکترها ، معلّمان ، استادان و سایر متخصصان است. بنا بر این ، ملاحظه می‌شود که برنامه ریزی نیروی انسانی، مستقیما با برنامه ریزی اقتصادی در ارتباط است؛ زیرا هدف آن ، تربیت افرادی است که باید چرخ‌های اقتصاد کشور را به حرکت درآورند.8

این نکته نیز بر همه روشن است که یکی از اساسی‌ترین انتظارات خانواده‌ها و دانش آموزان از نظام آموزشی در هر جامعه ، کسب آمادگی‌های لازم برای یافتن یک شغل مناسب در آینده است.

البته آموزش و پرورش، دارای ابعاد بسیار متفاوتی است و نقش بسیار زیادی در توسعه فردی و اجتماعی ایفا می‌کند، به طوری که بخش گسترده ای از ابعاد و اثرات آن را نمی‌توان به آسانی اندازه گیری کرد؛ اما به هرحال ، یکی از انتظارات اساسی از نظام آموزش و پرورش ، تربیت افرادی است که بتوانند در آینده ، با بر عهده گرفتن مشاغل و حرفه‌های مختلف اجتماعی ، چرخ‌های جامعه را به گردش درآورند.

به طوری کلی، آموزش‌های مربوط به اشتغال را می‌توان به دو دسته اساسی : 1)آموزش‌های پیش از خدمت (اشتغال)9 و 2) آموزش‌های ضمن خدمت10 تقسیم کرد. آموزش‌های پیش از خدمت به آموزش هایی گفته می‌شود که یک نفر ، پیش از عهده دار شدن یک شغل ، آنها را فرا می‌گیرد ، مانند آموزش هایی که در مدرسه و دانشگاه ، یا در دوره‌های کارآموزی11 به افراد ، داده می‌شود. هدف از این آموزش‌ها نیز آماده کردن فرد برای احراز یک شغل بخصوص است.

البته آموزش هایی که در مدرسه و دانشگاه داده می‌شود ، کمتر جنبه اختصاصی و بیشتر جنبه کلّی دارد و در بیشتر موارد ، فرد را به صورت نظری برای پذیرفتن شغل ، آماده می‌کند که در این میان باید حساب آموزش‌های فنی و حرفه ای و یا دوره هایی که به صورت عملی برای پذیرفتن یک شغل درنظر گرفته می‌شوند (مانند کارآموزی ها) را جدا کرد.

درباره آموزش‌های ضمن خدمت ، می‌توان گفت : با توجه به تحولات سریع علوم و تکنولوژی ، دانش و اطلاعات افراد برای پاسخگویی به این پیشرفت سریع ، ناتوان و ناقص است. از این رو ، در دنیای متحوّل امروز ، هیچ کس نمی‌تواند با تکیه بر آموخته‌های خود در نظام آموزش رسمی ، سازگاری مناسب با محیط خود داشته باشد. بنا بر این ، بر اساس فلسفه آموزش مستمر ، اطلاعات و دانش انسان باید همواره پویا ، به روز و در حال تکامل باشد و در هر مرحله ای از زندگی باید در کوران جدیدترین یافته‌ها و اطلاعات مربوط به حرفه و زندگی اش قرار گیرد12 و هدف آن ، تجهیز نیروی انسانی شاغل در سازمان‌ها به دانش‌ها و مهارت‌های جدید و مورد نیاز است.

 

تفاوت‌های دو نوع آموزش

بین آموزش‌های ضمن خدمت و آموزش‌های پیش از خدمت ، تفاوت هایی وجود دارد که بارزترین‌های آنها را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:

در آموزش‌های ضمن خدمت ، برخلاف آموزش و پرورش کلاسیک(رسمی) ، با بزرگ سالانی سر و کار داریم که به اقتضای نیازهای حرفه ای و شخصی شان ، باید از برخی از دانش‌ها و مهارت‌های جدید ، اطلاع یابند. از این رو ، آموزش‌های ضمن خدمت ، باید نوعی جهتگیری «مشکل گرا» و «کاربردی» داشته باشند. به عبارت دیگر ، لازم است محتوا و شیوه این آموزش‌ها به نحوی باشد که نیازهای حرفه ای و شخصی افراد و مسائلی را که آنها در محیط کاری و زندگی خویش با آنها درگیرند ، مرتفع سازد.13 در حالی که آموزش‌های پیش از خدمت ، بیشتر «نظری» و «کلّی» و «موضوع گرا» هستند و در آنها ، فردِ تحت آموزش ، فارغ از مشکلات ، آموزش می‌بیند.

نکته پایانی که درباره آموزش‌های حرفه ای باید به آن اشاره کنیم ، این است که این گونه آموزش‌ها باید به سه بُعد : دانش،14 نگرش15 و مهارت16 ، توجه داشته باشند و این سه بُعد را در هر فردی ، برای پذیرفتن شغل ، به وجود آورند. البته موضوع آموزش‌های شغلی ، خود ، نیازمند بحث گسترده ای است که در حوصله این نوشته نیست.

 

رابطه استعداد و آموزش با اشتغال مناسب

حال با توضیح دو مفهوم استعداد و آموزش ، زمان آن رسیده است که رابطه این دو را با هم و با اشتغالِ مناسب ، بیان کنیم.

sdدر یافتن یک شغل مناسب و توفیق و پیشرفت و ارتقا در آن ، عوامل متعددی دخیل هستند که دو عامل اساسی آن ، استعداد و آموزش است و این بدان معناست که یک فرد ، برای پذیرفتن یک شغل و موفقیت یافتن در آن ، از یک طرف، نیازمند آن است که استعداد و توانایی بالقوه را برای انجام دادن آن شغل و حرفه داشته باشد و از سوی دیگر ، دانش ، مهارت و نگرش‌های مربوط به آن شغل را نیز در دوره‌های مختلف آموزشی کسب کند. برای روشن‌تر شدن بحث ، به مثال زیر توجه کنید:

فردی که قرار است معلّم شود ، ضمن آن که باید از توانایی‌ها و استعداد مناسب برای این حرفه (مانند مهارت‌های : صحبت کردن ، استدلال کردن ، توضیح دادن و ...) برخوردار باشد ، از سوی دیگر ، باید روش‌های گوناگون تدریس ، مهارت‌های ارتباطی ، رهبری و مدیریت کلاس ، ارزشیابی ، برنامه ریزی و ... را نیز در دوره‌های آموزشی مختلف ، فرا گیرد تا بتواند در حرفه و شغل خود موفق شود. به همین ترتیب ، سایر مشاغل و حرفه‌ها نیز تابع این قاعده هستند. بدین ترتیب، ضرورتی دیگر در برابر ما قرار می‌گیرد و آن ، ضرورت شناسایی استعدادها و توانایی‌های اعضای جامعه و به کارگیری آنها در مسیری درست و مفید است و یکی از نهادهایی که باید به این موضوع بپردازد ، نظام آموزش و پرورش است که باید با توجه به هدف و ماهیت وظایف خود (شکوفایی استعدادها) ، قبل از هر چیز ، به شناسایی استعدادهای فراگیران و دانش آموزان بپردازد و در این راه می‌تواند از روش‌ها و ابزارهای گوناگونی بهره جوید که کاربرد آزمون‌های تراز شده (استاندارد) ، یکی از این شیوه هاست؛ اما باید به این نکته هم توجه داشت که نتایج این آزمون‌ها زمانی معتبر و قابل استفاده خواهد بود که برای جامعه ما تراز شده باشند و در اجرای آنها به موارد و نکات لازم ، توجه شود.

دومین روش برای ارزیابی استعداد افراد ، مشاهده رفتار و بررسی نمره‌های درسی و سوابق تحصیلی آنهاست. البته نمره ، نتیجه تلاش و امکانات دانش آموز است و نباید آن را صرفا به استعداد او نسبت داد؛17 ولی با این حال ، یکی از شیوه‌های سنجش استعداد به شمار می‌آید.

همچنین به منظور شناسایی استعدادها ، استقرار یک نظام راهنمایی و مشاوره تحصیلی و شغلی کارآمد در مدارس و نظام آموزش و پرورش ، ضروری است که در آن ، مشاوران و راهنمایان مسلّط و دارای مهارت بتوانند راهنمای دانش آموزان و فراگیران در هدایت به رشته‌های تحصیلی مناسب با توجه به استعداد و بازار کار باشند. البته نباید از سایر عوامل (مانند : سعی و تلاش ، تناسب نیازهای بازار کار با برنامه ریزی‌های آموزشی و ...) نیز غافل باشیم و باید همیشه این نکته در ذهن همه اعضای جامعه و بویژه مدیران و سیاست گذاران آن باشد که «مهم‌ترین سرمایه هر جامعه ، منابع انسانی آن هستند».

در پایان ، خلاصه آنچه بیان شد را می‌توان به صورت زیر نمایش داد:

شناسایی استعدادها= معرفی مشاغل و راهنمایی افراد = آموزش = اشتغال = آموزش‌های ضمن خدمت = عملکرد کار و اثر بخشی شغلی .

1 . فرهنگ توصیفی روان شناسی ، فرانک برونو ، ترجمه: فرزانه طاهری و مهشید پارسایی ، تهران : طرح نو ، 1380 ، ص 31.

2 . مقدّمات راهنمایی و مشاوره ، عبدالله شفیع آبادی ، تهران : دانشگاه پیام نور ، 1381 ، ص 26.

3 . تعلیم و تربیت و مراحل آن ، غلامحسین شکوهی ، مشهد : آستان قدس رضوی ، 1381 ، ص 3.

4. Education

5 . تعلیم و تربیت در اسلام ، مرتضی مطهری ، قم : صدرا ، 1381 ، ص 56.

6. Manpower

7. Man power planning

8 . مبانی برنامه ریزی آموزشی ، یحیی فیوضات ، تهران : ویرایش ، 1380.

9. Pre - Service Education

10. In - service education

11 . کارآموزی (Training) ، یعنی : گسترش نگرش ، دانش و مهارت والگوهای رفتاری مورد نیاز یک فرد برای انجام عملکرد مناسب در یک تکلیف یا شغل معیّن. (روان شناسی پرورشی ، علی اکبر سیف ، تهران : آگاه ، 1381 ، ص 38).

12 . آشنایی با آموزش ضمن خدمت کارکنان ، کورش فتحی ، تهران : اداره کل آموزش ضمن خدمت ، 1373 ، ص 36 و 37.

13 . «پژوهش حین عمل ، رویکردی نو در آموزش ضمن خدمت معلمان» ، سید محمدرضا امام جمعه و محمود سعیدی رضوانی ، فصل نامه تعلیم و تربیت ، سال هجدهم، شماره 4 ، زمستان 1381.

14. Knowledge

15. Attitade

16. Skill

17 . راهنمایی و مشاوره شغلی و تحصیلی ، عبدالله شفیع آبادی ، تهران : سمت ، 1381 ، ص 146.

منبع:

پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت